Mədəni irs maddi və mənəvi mədəniyyətin keçmiş nəsillərin yaratdığı, zamanın sınağından çıxmış, qiymətli və gələcək nəsillərə ötürülən hissəsidir.
“Mədəni irs” anlayışının ümumbəşəri mənası normalar, dəyərlər, qaydalar və ənənələr kimi qəbul edilir. Cəmiyyətin bütün maddi və mənəvi mədəniyyət nailiyyətlərinin məcmusu kimi onun tarixi təcrübəsi ictimai yaddaşın arsenalında qorunub saxlanılır.
Mövcud təriflərin bütün müxtəlifliyi ilə “mədəni irs” anlayışı hələ tam olaraq müəyyən edilməmişdir. Onun strukturunun ümumi nəzəri inkişafına  görə o, maddi və qeyri-maddi mədəni irsə, maddi isə öz növbəsində daşınan və daşınmaz obyektlərə bölünür.Mədəni-tarixi irsin aşağıdakı komponentləri müəyyən edilmişdir: dil, ideallar, adət-ənənələr, rituallar, adətlər, bayramlar, yaddaqalan tarixlər, folklor, xalq sənəti və sənətkarlığı; incəsənət əsərləri, muzey, arxiv və kitabxana fondları, kolleksiyalar, əlyazmalar, məktublar, şəxsi arxivlər; memarlıq, elm və incəsənət abidələri, xatirə lövhələri, binalar, ansambllar, görməli yerlər və tarixi keçmişin digər sübutları.  
“Mədəni irs” termininin özü nisbətən yenidir. Onun meydana çıxması YUNESKO-nun Baş Konfransının XVII sessiyasında 16 noyabr 1972-ci ildə “Ümumdünya Mədəni və Təbii İrsin Mühafizəsi Haqqında” YUNESKO Konvensiyasının qəbul edilməsi ilə bağlıdır ki, bu da ilk dəfə olaraq mədəni irsin tərkibini təqdim edir: “Mədəni irsə müxtəlif dəyərlər, o cümlədən simvolik, tarixi, bədii, estetik, etnoqrafik və ya arxeoloji, elmi və sosial əhəmiyyətə malik olan maddi mədəniyyət obyektləri, abidələr, bina qrupları və ərazilər daxildir”.
Azərbaycanda dövlət və biznes sektoru ilə birlikdə milli tarixi irsin qorunması və təbliği problemləri ilə məşğul olan vətəndaş cəmiyyətinin ixtisaslaşmış strukturlarının formalaşması prosesi gedir. Bu məlumatlarla müəyyən edilmiş irs sahəsində milli siyasətin strateji məqsədi cəlbedicidir.Buraya aşağıdakılar daxildir: - mədəni irsin idarə edilməsinin səmərəliliyinin Azərbaycan vətəndaşlarının indiki və gələcək nəsillərinin maraqları naminə onun qorunub saxlanılmasını və səmərəli istifadəsini təmin edəcək səviyyəyə çatdırılması və bu sahədə milli siyasətin ən mühüm istiqamətləri: - vətəndaş cəmiyyəti strukturlarının tam şəkildə daxil edilməsi yolu ilə mədəni irsin idarə edilməsinin ictimailəşdirilməsi; — mədəni və təbii irsin dövlət siyasətinin obyekti kimi inteqrasiyası — dövlətin aparıcı rolunu saxlamaqla, ona vətəndaş cəmiyyəti strukturlarını və biznes strukturlarını cəlb etməklə irsin idarə edilməsi formalarının şaxələndirilməsi; — ölkənin orta və ali məktəblərində tarixi (təbii və mədəni) irs sahəsində təhsilin inkişafı, bu sahədə kadrların hazırlanması  sisteminin təkmilləşdirilməsi” Mədəniyyət və incəsənət, ölkənin tarixi, mədəni və mənəvi irsinin qorunması və təbliğində ali təhsil, xüsusən də ali məktəblərin missiyası əsas rol oynayır. Məhz mədəniyyət və incəsənət universitetləri tarixi, mədəni və mənəvi irsin qorunub saxlanılması və təbliği ideyalarını  daha çox fənlərin (tarix, mədəniyyətşünaslıq, ədəbiyyat və s.) ) ilk növbədə universitetdə, regionda, ölkədə intellektual sosial-mədəni mühitin formalaşdırılması yolu ilə həyata keçirir.
Burada Azərbaycanın nın tarixi və mədəni hərbi-tarixi irsinin, hərbi-tarixi mövzulara aid mədəni irs obyektlərinin qorunması və təbliği, Azərbaycanın hərb tarixinə aid bütün növ  abidələrin, hərbi tarixi və mədəni irs obyektlərinin qorunması və bərpası;Vətən müharibəsi qəhrəmanlarının və Azərbaycanın görkəmli tarixi şəxsiyyətlərinin xatirəsinin əbədiləşdirilməsi, vətənpərvərlik tərbiyəsi və Azərbaycanın hərb tarixini təhrif etmək cəhdlərinin qarşısının alınması əsas yer tutur.
“Mədəniyyət haqqında Azərbaycan Respublikası Qanununun 38-ci maddəsində” göstərilir:
38.1.Azərbaycan Respublikasında milli tarixi, təbii və mədəni irs obyektlərini, o cümlədən tarix, təbiət və mədəniyyət abidələrini qorumaq və təbliğ etmək hər kəsin borcudur. 38.2. Azərbaycan Respublikasında təbiət komplekslərinin, tarixi ərazilər və mədəni irs abidələrinin qoruq elan edilməsi müvafiq icra hakimiyyəti orqanı tərəfindən həyata keçirilir. 38.3. Milli mədəni irsin mühafizəsi sistemi dövlət orqanları və bələdiyyələr tərəfindən həyata keçirilən qanuni hüquqi, maddi-texniki və təşkilati tədbirlərdən ibarətdir. 38.4. Milli mədəni irs obyektlərinin sahiblərinə həmin obyektlərin mühafizəsini təmin etmək məqsədi ilə müvafiq icra hakimiyyəti orqanı tərəfindən müəyyən edilən təminatlar verilir. 38.5. Milli mədəni irs obyektlərinin mühafizəsi və təbliği  mədəniyyət sahəsində dövlət reyestri sistemi vasitəsilə təmin edilir.

Alı Balayev,
AMEA-nın A.A.Bakıxanov adına Tarix və Etnologiya İnstitutunun aparıcı elmi işçisi, tarix üzrə fəlsəfə doktoru, dosent.

Yazı, Azərbaycan Respublikasının Qeyri-Hökumət Təşkilatlarına Dövlət Dəstəyi Agentliyinin maliyyə dəstəyi ilə "Savalan” Tarixi Araşdırmalar İctimai Birliyi tərəfindən həyata keçirilən "Gənclərdə tariximizə məhəbbət ruhunun möhkəmləndirilməsi” layihəsi çərçivəsində çap olunur.