Giriş Qida zəhərlənməsi bakteriyalar və onların toksinləri, viruslar, parazitlər və ya kimyəvi maddələr ilə yoluxmuş qida və suyun qəbulunun səbəb olduğu xəstəlikdir. Yoluxma, adətən, qida və ya içki məhsulları ilə düzgün olmayan qaydada davranma, onların səhv hazırlanması və saxlanılmasından irəli gəlir. Epidemiologiya İnkişaf etmiş bir çox ölkələrdə hər 4 nəfərdən 1-i qida mənşəli xəstəliyə tutulur. Ehtimal edilir ki, belə ölkələrdə hər bir şəxs hər 3-4 ildən bir qida mənşəli xəstəlik keçirir. Məsələn, qeyd etmək lazımdır ki, qida mənşəli xəstəliklər hər il ABŞ-da təxminən 179 milyon xəstəliyə, 487 min hospitalizasiyaya və 6200 ölüm hadisəsinə səbəb olur. Müəyyən edilmiş patogenlər təxminən 9,4 milyon xəstəliyi, 56 min hospitalizasiyanı və 1300 ölüm hadisəsini əhatə edir. Salmonella, Listeria və Toxoplasma orqanizmləri min ölüm halını əhatə edir. Müəyyən edilməmiş patogenlər digər 141 milyon xəstəliyi, 258 min hospitalizasiyanı və 3500 ölüm hadisəsini əhatə edir. Ümumilikdə, qida mənşəli xəstəliklər yuxarıda hesablanılanlar ilə müqayisədə daha çox xəstəliklərə, lakin az ölüm hallarına səbəb olur. Bütün dünyada kəskin dizenteriyanın ən çox rast gələn səbəbləri Shigella, Salmonella və Campylobacter qalır, baxmayaraq ki, digər səbəblər inkişaf etmiş ölkələrdə Şiqa toksini hasil edən E coli (ŞTEC) və inkişaf etməkdə olan ölkələrdə Entamoeba histolytica olaraq daha çox qalır. Campylobacter, salmonellyoz və verositotoksin hasil edən E coli (VTEC) ilə infeksiyanın baş verməsinin ümumi vaxtı ilə əlaqədar mülayim iqlimlərdə mövsümi dəyişiklik mövcuddur; hamısı yay vaxtı fərqli pik həddə malikdir. Kriptosporidioz yaz və yayda yüksək göstəricilər ilə iki-modallı pik həddi nümayiş etdirmiş və müvəqqəti dəyişiklik göstərmişdir. Lyamblioz yayda nisbətən az artım göstərmişdir və ən az dəyişkən olmuşdur. Trematodiaz dünyanın bir çox hissələrində endemik xarakter daşıyır, əsasən Asiya və Latın Amerikasında 2005-ci ildə təxminən 56 milyon insan yoluxmuşdur. Daxili su kənd təsərrüfatı, səyahət və qida ticarətinin artması ilə xəstəliyin yayılması da artır. Etiologiya Etiologiya bakteriyalar və onların toksinləri, viruslar, parazitlər və ya kimyəvi maddələr ilə yoluxmuş qida və ya suyun qəbulundan ibarətdir. Yoluxma, adətən, qida və ya içki məhsulları ilə düzgün olmayan qaydada davranma, onların səhv hazırlanılması və saxlanılmasından irəli gəlir. Səbəb olan qidalar

• Az bişmiş, bişməmiş və ya çiy qidalar: xüsusilə ət məhsulları (hamburger və buğda bişmiş), quş əti, çiy və ya pasterizə olunmamış süd və pendir və balıq
• Düzgün qaydada saxlanılmayan: qeyri-düzgün qaydada dondurulmuş və ya konservləşdirilmiş və evdə konservləşdirilmiş qidalar
• Nəcis ilə yoluxmuş su və ya qida
• Təzə məhsullar
• Göbələklər
• Toksinlərə yoluxmuş dəniz məhsulları (civə, kadmium, histamin).

Haqqında təcili bildiriş verilən qida mənşəli xəstəlik

• Bakterial: qarayara, botulizm, brusellyoz, vəba, enterohemorragik ecoli, hemolitik uremik sindrom, listerioz, salmonelyoz (Salmonella typhi orqanizmindən başqa), şigelyoz, qarın yatağı (S typhi və S paratyphi infeksiyaları)
• Viruslu: Hepatit A, Hepatit E
• Parazitar: kriptosporidioz, siklosporiaz, lyamblioz, trixinelyoz.

Birinci profilaktika Təmiz suyun əldə edilməsi bütün cəmiyyətlərdə da prioritet təşkil edir. Maliyyə cəhətdən zəif populyasiyalarda xüsusilə ucqar kənd icmalarında imkanları yaxşılaşdırmağa təşəbbüs göstərmək üçün müxtəlif üsulların sayı artmaqdadır. Qida təhlükəsizliyinə dair ümumi maarifləndirici məlumatı bir çox mənbələrdən əldə etmək mümkündür. Düzgün gigiyena, qida hazırlanması zamanı davranış və saxlanılma və müvafiq istehlak vərdişi effektiv profilaktik ehtiyat tədbirləri hesab edilir. Bu, xüsusilə qida işçiləri üçün əhəmiyyət kəsb edir. Spirt əsaslı əl təmizləyici vasitələr faydalı köməkçi üsuldur, lakin, adətən, virusları məhv etmir, belə ki, sabun və sudan istifadə tələb olunur. Qida məhsullarının son istifadə tarixlərinə diqqət yetirilməlidir. Qidanın növünə müvafiq olaraq, qida ilə təhlükəsiz davranış və istehlak vərdişlərinə dair istehlakçının maarifləndirilməsi: Dəniz məhsulları

• Çiy və ya az bişmiş dəniz məhsullarının yeyilməsindən imtina etmək
• Molyusku qabığı açılana və içərisi tam bişənə kimi bişirmək; balığı əti tutqun olana kimi və çəngəl ilə asan parçalanana kimi bişirmək
• Molyusk məhsullarını məlum olan mənbələrdən əldə etmək
• Balıq ilə qida zəhərlənməsi hətta balıq müvafiq qaydada bişirildikdə baş verə bilər, belə ki, toksin istiyə davamlıdır.

Ət, quş və süd məhsulları

• Çiy quş əti, ət və dəniz məhsulları ilə çalışdıqdan sonra bıçaqların, doğrama taxtalarının və qida hazırlanılan səthlərin isti su və sabun ilə yuyulması
• Yumşaq pendir növləri, soyuq hisə verilmiş balıq və soyuq kolbasa salatlarından istifadə edilməməsi
• Buxar istisi və ya 74°C temperaturda yenidən qızdırılmayan sosiskalı bulkalar və kolbasalardan istifadə edilməməsi
• Pasterizə olunmuş süddən hazırlanmış pendir və yoqurtdan istifadə edilməməsi
• Yalnız pasterizə olunmuş südün içilməsi.

Yumurtalar

• Çiy və ya az bişmiş yumurtalardan ibarət qida məhsullarının yeyilməsindən imtina etmək
• Yumurtaları soyuducuda saxlamaq
• Yumurtanın sarısı və ağı bərk olana kimi yumurtaları bişirmək
• Yumurtalardan ibarət qida məhsullarının 71°C temperaturda bişirildiyini təmin etmək üçün termometrdən istifadə etmək

Tərəvəzlər və meyvələr

• Çiy zoğların yeyilməsindən imtina etmək
• Yalnız pasterizə olunmuş meyvə şirələrindən istifadə etmək; xəbərdarlıq etiketlərinə malik şirələrdən istifadə etməmək
• Yeməzdən əvvəl axar suyun altında təzə meyvə və tərəvəzləri təmiz yumaq.

Bir çox viruslu patogenlər nəcis-oral yol ilə ötürülür. Əllərin tez-tez, hərtərəfli yuyulması ən effektiv profilaktika üsuludur. Digər effektiv qoruyucu üsullara əlcəklər və xalatlar daxildir. Özəl tibb müəssisələrində və ya uzun müddətli müalicə müəssisələrində yoluxmaya məruz qalmış xəstələrin izolyasiya edilməsi ötürülmə səviyyəsini aşağı sala bilər və antibakterial spirt əsaslı əl təmizləyici vasitələr bu müəssisələrdə daha yaxşı nəticələr göstərmişdir. Seçilmiş populyasiyalar üçün qida təhlükəsizliyi haqqında əlavə maarifləndirmə tələb oluna bilər. Baxmayaraq ki, Kenyada məktəblərdə ümumi ayaqyollarının təmin edilməsi kimi təcrübə var, lakin yaxşı maarifləndirmə olmasa xəstəlik riski artar. Zəif immunitetli şəxslər (məs., İİV-ə yoluxmuş xəstələr, xərçəngə görə kimyəvi terapiya alan xəstələr və uzun müddət ərzində peroral kortikosteroidlər və ya immun sistemini zəiflədən vasitələri qəbul edən şəxslər) müxtəlif enterik patogenlər ilə infeksiyaya qarşı çox həssasdır və, adətən, daha yüksək ağırlıq dərəcəsinə malik xəstəliyin inkişaf etməsi və daha tez-tez fəsadlar ilə müşayiət olunması daha çox ehtimal edilir. Bu cür insanlar qida ilə təhlükəsiz davranış və hazırlanma qaydalarını öyrənməklə və riayət etməklə bu riskləri azalda bilər. Alkoqoliklər və xroniki qaraciyər xəstəliyinə malik insanlar (hemoxromatoz və ya sirroz) çiy molyuskdan qaynaqlanan Vibrio vulnificus səbəbi ilə infeksiyalara görə artan risk altındadır və onlardan imtina etməlidir. İmmun müdafiəsinin pozulmasına malik olan şəxslər yumşaq pendir növləri, qızdırılmamış kolbasa məhsulları və çiy süd məhsullarından qaynaqlanan Listeria monocytogenes ilə infeksiyaya görə artan risk altındadır və bu səbəbdən, onlar bu qida məhsullarından istifadə etməməlidir. Hamilə qadınlar Toxoplasma gondii ilə infeksiya riskinə görə az bişmiş ət məhsullarından imtina etməlidir və (bütün insanlar kimi) Listeria monocytogenes infeksiyaya görə risk artımını daşıyan çiy süd məhsulları (məs., pasterizə olunmamış süd və ya pendir növləri), yumşaq Fransız pendiri növləri və qızdırılmamış kolbasa məhsullarından istifadə etməməlidirlər; hər iki mikroorqanizm uşaqsalma ilə müşayiət olunur. Balaca uşaqlar və yaşlı insanlar arasında Salmonella və ya Escherichia coli ilə infeksiyanın törətdiyi xəstəlik xüsusilə pis təsirə malikdir, lakin təhlükəsiz qida praktikalarına riayət etməklə potensial olaraq qarşısı alına bilər. Bir tədqiqatda aşkar edilmişdir ki, iribuynuzlu heyvan laktoferrini uşaqlarda ishalın rastgəlmə tezliyini azaltmaqda effektiv deyil, lakin ishal hallarının müddətini azaltmaqda və orta/ağır dehidratasiya ilə ishal hallarının sayını azaltmaqda effektiv olmuşdur. Profilaktika. Qida texnologiyası ilə məşğul olan simptomatik şəxslər və ya səhiyyə işçiləri birbaşa olaraq qidaya toxunmaqdan və yüksək riskli xəstələrə qulluq göstərməkdən kənarlaşdırılmalıdır. Uşaq bağçasında ishaldan əziyyət çəkən uşaqlar və işçilər Şiqa toksini hasil edən Escherichia coli və Shigella sonnei kimi rast gələn patogenlərin insandan insana ötürülməsinin yüksək ehtimalı səbəbi ilə ehtiyatla nəzarət olunmalıdır. Uşaq bağçalarında ishallı xəstəliyin profilaktikası və nəzarəti üzrə yanaşmalara xəstə uşaqların evdə qalması, mərkəz daxilində rekonvalessent uşaqların qruplaşdırılması və icmanın maarifləndirilməsinin tələb olunması daxil edilmişdir. Müəssisələrdə əllərin effektiv yuyulması, çanaqların rahat quraşdırılması və əllərin yuyulma zamanı düzgün vəziyyəti tövsiyə olunur. Səyahətçilərin diareyasında qida və içkiyə ehtiyatlı yanaşma profilaktikanın dayaq nöqtəsidir, və ishal baş verərsə, effektiv empirik müalicə aparılmalıdır. Kimyəvi profilaktika müəyyən şəraitlərdə səmərəli ola bilər. Meta-analizlərdən birində aşkar edildi ki, rifaksimin plasebo ilə müqayisədə qeyri-invaziv enterik patogenlərin səbəb olduğu səyahətçilərdə ishal xəstəliyinin qarşısını ala bilər. Vaksinlər faydalı ola bilər, lakin hələ satışa çıxarılmayıb. Fiziki müayinə. Xəstəliyin ağırlıq dərəcəsi taxikardiya, taxipnoe, bədən hərarətinin artması və dəyişən şüur səviyyəsi ilə qeyd edilə bilər. Qarın nahiyəsinin müayinəsində heç bir xüsusi əlamət qeyd edilməyə bilər və ya diffuz və ya lokallaşmış həssaslıq nümayiş oluna bilrə və bəzi hallarda qarın şişə bilər. Dehidratasiyanın qiymətləndirilməsi aparılmalıdır. ÜST dehidratasiya dərəcəsini 1-3 şkalası ilə təsnif edir:

1. Əlamətlər və ya simptomlarsız erkən dehidratasiya
2. Susuzluq, narahat və ya qıcıqlandırıcı davranış, dəri elastikliyinin azalması və batıq gözlər ilə qeyd edilən orta dehidratasiya
3. Ağır dehidratasiya, simptomlar daha ağırlaşır, şok, şüur səviyyəsinin azalması, sidik ifrazının olmaması, soyuq, yaş ətraflar, sürətli və zəif nəbz, aşağı və ya aşkar edilməyən qan təzyiqi və solğun dəri qeyd edilir.

Dehidratasiya qeyri-iltihablı ishal ilə müqayisədə iltihablı ishal ilə daha az ehtimal edilir, belə ki, iltihablı ishal, adətən, yoğun bağırsağın xəstəliyidir, toksin vasitəsilə törəmir və adətən daha az nəcis həcmi ilə nəticələnir. Bağırsaqdan kənar mümkün simptomların geniş spektri qeyd edilə bilər ki, bura dəri (məs., Salmonella typhi infeksiyasında çəhrayı xallı ləkələr və ya Yersinia infeksiyasında düyünlü eritema), əzələ-skelet (məs., Salmonella, Shigella, Campylobactervə Yersinia infeksiyalarında sonra 1-3 həftə ərzində baş verən reaktiv artrit) və nevroloji təzahürlər (məs., diplopiya, əzələ tonusunun azalması və botulizm ilə müşayiət edilən anlaşılmaz nitq) daxildir. Trematodiaza malik olan xəstələr öd kisəsi sancısı, xolestaz, öd kisəsi daşı xəstəliyi, qaraciyər absesi və ya hepatit ilə təzahür oluna bilər. Trematodiazdan qaynaqlanan uşaqlıqdan kənar infeksiya mərkəzi sinir sistemi, ürək, reproduktiv orqanlar, dalaq, dəri və ya qan-damar təzahürlərini əhatə edə bilər. Əgər nəcis nümunəsinin toplanılması mümkün olmazsa, gizli qanı təyin etmək və kultura üçün düz bağırsaq yaxması əldə etmək məqsədilə düz bağırsağın barmaqla müayinəsi icra olunmalıdır. Diaqnostik meyarlar. Qida məhsullarının tərkibində bakteriyaların mövcudluğu qanun ilə müəyyən edilmiş səviyyələr daxilində saxlanılmalıdır. Bu səviyyələrdən kənaraçıxma qida istehsalının təşkilinin ətraf mühitin və sağlamlıq cəhətdən nəzərdən keçirilməsi ilə nəticələnə bilər. Əlavə məlumat üçün yerli ərtraf mühitin sağlamlığı şöbəsi ilə əlaqə saxlamaq tövsiyə olunur.   Bu yazı Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Qeyri-Hökumət Təşkilatlarına Dövlət Dəstəyi Şurasının dəstəyi ilə həyata keçirilən “Qida zəhərlənmələrinin səbəbləri və onun qarşısını almaq üçün maarifləndirmə işlərinin aparılması” layihəsi çərçivəsində “Uğur” Gənclərin Maarifləndirilməsi İB tərəfindən hazırlanmışdır.  

---